İllüstrasyon: Hendrik Lorensz Spiegel, Wetstein, 1694.

***

Hygeia’nın Mavi Evi’nden bugün Genevieve Droz’un ‘Platonik Mitler’ adlı ufak açıcı çalışmasından bir alıntı paylaşıyoruz. Le Seuil, 1992. İlk çeviri tarafımızca Fransızca’dan İngilizce’ye, ikinci çeviri ise İngilizce’den Türkçe’ye yapılmıştır.*

‘Ve böylece hikaye (mit) kurtarılıp yok olmadı, Glaucon. Konuşulan kelimeye itaatkar olursak bizi kurtaracaktır.’

Eflatun, Cumhuriyet, 10.bölümün sonu.

***

Platonik mit nedir? Onu nasıl ayırt ederiz? ‘Oeconomia’da (ç.n. Xenophon’un eseri, Ev Halkının Yönetim İlkeleri) diyaloğun işlevi nedir?

Belirsiz bir ön tanımın yokluğunda, beş yönü koruyacağız:

1. Mit kendini kurgusal bir anlatımla sunar. Bir durumu hayal eder, herhangi başka bir hikayede olduğu gibi bir eylem ve karakterlerle inşa edilmiş bir yapıdan oluşur: Eros, Prometheus, Theuth. Bir mahkum, bir demiurge (ç.n. yaratılmış olan maddeye biçim veren, Evren’i şekillendiren) veya yeraltı dünyasında seyahat eden ya da gerçeklerle beslenen ruhtur. Mitin anlatı biçimi havalı, şakacı ya da dramatik olup hikaye, benzetme, alegoriye daha yakındır, ancak Eflatun’un eserlerinde yoğun bir şekilde yer alan basit imge, metafor, paradigma ya da benzetmeden farklıdır.

2. Mit, diyalektik bir gösteriyle sonlanır. Kavramsal konuşmayı kesip atar ve nispeten daha açık bir şekilde başka bir konuşma türü olarak devam eder. Soyut biçimler renge dönüşmeye başlar, tümdengelimli yaklaşımı tetiklemek yerine düşündürücü olmaya başlar. Bazen akıl yürütmekten çok hayal gücüne, bazen ise estetik veya dinsel duyarlılığa hitap eder. Aynı zamanda tartışılan konuşmayı sekteye uğratıp onu ‘değiştirir’. Bu, akıl yürütme süreci yeterli olmadığı veya artık uygun olmadığı takdirde meydana gelir: Ya Sokrates’in genellikle muhatabı olan özne kavrayışında utanmıştır ya da nesne kendisini kavram haline getirilmesine kolay kolay izin vermiyordur. Mitik söylem bazı konulardan söz edebilecek tek araç olduğunu ortaya koyuyor: Zekamızın çok idrak edemediği, daima kendini var etmekte olan duyarlı dünya,  büyük ve temel metafizik sorular (bedenleşme öncesi ve sonrası ruh, kutsallık ya da İyilik …), kısacası felsefenin olası konuşmasının ötesinde (çizgi altı veya üstü) olan şeyler.

3. Mit, gerçeği araştırmak için değil, muhtemel olanı göstermek için başvurulan bir araçtır. Pedagojik veya latifeli bir amaç güden, kavrama ve anlamaya destek olan yardımcı alegorik masalları dışlarsak diyalektiğin etkisiz olduğu yerde müdahale eden mit, gerçekmiş gibi algılanamaz. Victor Brochard’ın ustaca gösterdiği gibi, mitler henüz doğrulanmamış makul bir hipotez önerir, neyin muhtemel olduğunu öne sürer. Göz ardı edilmemesi gereken bir ihtimal vardır: Eğer onlar daha iyi ifade edemediğimiz bir şeyse, eskatolojik mitlere (ç.n. dünyanın sonunu konu alan mitler) ‘inancımızı’ eklediğimizde onlar içsel bir kabul, yoğun ve samimi bir kesinlik, ‘yüce Umut’ aktaran birer nesnedir.

4. Mit, inkar edilemez bir şekilde doğru olma iddiasına sahip değilse bile anlam getiriyormuş gibi yapar. Salt okunmasını veya duyulmasını istemez. Gizli bir anlamı vardır, bir mesajın taşıyıcısıdır. Ötesine geçmemizi, onu tercüme etmemizi, yorumlamamızı, deşifre etmemizi ister. Yazar bazen olası bir deşifrenin anahtarlarını paylaşsa bile (bir alegoride anlam adım adım, imgelerle birlikte verilir) basit bir yorum çoğu zaman yeterli olamayacağı için çok katmanlı mit birçok yoruma açık kalır.

5. Mit örtük olarak çifte pedagojik bir niyet içerir: Sıkıntılı bir muhatabı aydınlatır ve yorgun zihni yatıştırır ya da çıkmaza girmiş bir tartışmanın desteği haline gelir. Bu bağlamda mit sadece bir metaksu (ç.n. aracı) veya propaedötik (ç.n. hazırlayıcı) bir araç olmasına rağmen anlayışa hizmet ettiği kadar düşünmeye de sevk eder. Ancak son derece eğitici olması nedeniyle aynı zamanda taklit etmeyi, ‘Menon’da olduğu gibi teşvik etmeyi, eskatolojik mitlerde (ç.n. dünyanın sonunu konu alan mitler) ölümden önce daha dingin olmamıza yardımcı olmayı amaçlamaktadır…

Mitlerin yegane amacı Ezop’un Masalları veya La Fontaine Masalları’nda bahsedildiğinde dile getirilen ahlaki derslerin sunulması değildir.Onlar ahlaki bir uyarıcı ve bazen bereketli, manevi bir mayadır. Bu yüzden ilahi olanı çarpıtan, tembelliği ve entelektüel feragati besleyen sofistik konuşmaya (Menon, 86b) daha çok hizmet eden Homerik masallara ‘üstündür’ (Phedrus, 245b). Arayışta olmayı tetiklediği, inancı beslediği ve umudu güçlendirdiği için diyalektik gösteriden daha ‘verimli’dir.